زبان تاتی و جغرافیای زبان تاتی در ایران

زبان تاتی از مجموعه زبان های هند و اروپایی است و یکی از زیر شاخه‌های زبان‌های ایرانی به شمار می‌رود. گویش‌‌های این زبان روزگاری از آذربایجان تا شمال خراسان گسترده بود ولی طی چندین قرن ترک‌‌زبان و فارسی‌‌زبان شدن بخشی از شمال غربی ایران تنها جزیره‌‌هایی از گویش‌‌های تاتی در منطقه به جا مانده ‌است. تاتی با زبان‌های فارسی، تالشی، کردی، گیلکی، مازنی، بلوچی و اوستایی قرابت دارد. برخی از شرق شناسان شهیر تاتی را به همراه تالشی و مازندرانی، گیلکی و کردی را میراث داران زبان مادی کهن بر می‌شمارند، دیاکونوف معتقد است: «در زمان حاضر هم تات‌‌ها و تالشان و گلیک‌‌ها و مازندرانی‌‌ها به زبان‌‌هایی سخن می‌‌گویند که خود بقایای زبان هند و اروپائی می‌باشد که در آغاز زبان ماد شرقی بوده ‌است. امتیاز ویژه این زبان‌ها کهنگی و مهجوری ترکیب اصوات می‌‌باشد که با زبان پارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی ارتباط بیشتری دارد.»
جغرافیای زبان تاتی در ایران:
زبان تاتی در گذشته و قبل از گسترش زبان ترکی و فارسی در مناطق مرکزی و شمالی ایران، تقریبا از مناطق کنونی آذربایجان ایران تا خراسان گویش رایج بوده است. امروزه گویشوران تاتی در میان سایر گروه‌‌های زبانی زندگی می‌کنند که بر روی نقشه می‌تواند آن منطقه را به شکل مثلثی مشاهده کرد که اضلاع آن از آخرین نقاط ارتفاعات طالقان به سوی سیاهکل و رستم‌آباد کشیده شده و تا تاکستان ادامه یابد. این زبان تنها در روستاها و بخشی از شهرها به شکل محدودی گویشور دارد از جمله در استان قزوین و تاکستان، الموت، اسفرورین، شال و چندین بخش و روستای دیگر این استان و در استان‌های مرکزی، البرز، تهران، اردبیل، گیلان، زنجان و خراسان شمالی این زبان گویشورانی دارد. دره شاهرود خلخال نیز از دیگر محل تجمع تات‌زبان‌ها در آذربایجان و اردبیل است. در خارج نیز از مرزهای سیاسی ایران در کشورهای آذربایجان، روسیه و گرجستان نیز جمعتی محدودی به این زبان تکلم می‌کنند. همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران نیز ثبت شده است.
ادبیات تاتی
مکتوبات ادبیات تاتی تقریبا در برگیرنده ای مجموعه ای از اشعار پراکنده سده هشتم هجری قمری است. در تاریخ معاصر نیز پس از دوره مشروطه دوباره ادبیات تاتی به نوعی شروع با باز آفرینش خود می کند. یکی از متون ادبی تاتی، داستان «عاشقانه عزیز و نگار» می‌باشد که نسخه‌‌های متنوعی از آن در دسترس است. از نام آوران تات می‌توان از شمس‌العلما محمدمهدی عبدالرب آبادی از مؤلفان نامه دانشوران نام برد.