زبان گیلکی و جغرافیای زبان گیلکی در ایران

زبان گیلکی یکی از زبان‌های هند و اروپایی و از گروه زبان‌های ایرانی است. این زبان از مجموعه زبان‌های حاشیه دریایی خزر است و با زبان‌های مازنی، تاتی و تالشی هم خانواده می باشد. این زبان تنها در ایران گویشور دارد. از منظر ریشه تاریخی گیلکی به زبان پارتی اشکانی به مانند سایر زبان‌های حوزه حاشیه‌ای خزر وابستگی دارد. این زبان از جنوب با گویش وران تاتی از غرب با مازنی ها و از شرق با تالشی ها همجوار می باشد، به دلیل این همجواری تاریخی این زبان‌ها بیشترین تاثیر را بر هم داشته‌اند.
جغرافیای زبان گیلکی در ایران
اکثر مردمان استان گیلان و گروه‌های کوچکتری در استان‌های همجوار مازندران و قزوین و نیز تهران به زبان گیلکی گویش می‌کنند. در کل زبان گیلکی دارای سه گویش اصلی بیه‌پس، بیه‌پیش و گالشی است. این زبان لهجه‌ای متفاوتی در شهرهای مختلف دارد از جمله رشتی، خمامی، لاهیجانی، لنگرودی، رودباری، صومعه‌‌سرایی، بندرانزلی، رودسری و فومنی است. البته دو لهجه و زیرگویش رامسری و تنکابنی آمیختگی‌های با زبان مازنی پیدا نموده‌اند و خود لهجه و گویش متفاوتی را نشان می‌دهند. جالب آنجاست در جلسات شورای شهرستان رشت استان گیلان زبان گیلکی به عنوان زبان رسمی انتخاب و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تاریخ ادبیات گیلکی به دوران اشاعه مذهب زیدی در سرزمین ایران بر می‌گردد و به نوعی زبان دوم مذهب زیدی گیلکی و مازندرانی بوده است. از مجموعه آثار قرن هشتم و نهم هجری که به زبان گیلکی و عربی باقی مانده است می‌توان به کتب زیدی تفسیرهای قرآن کتاب الله، سورتچی، مغنیسا و نیز کتب مذهبی زیدی؛ الابانه به عربی و گیلکی اشاره کرد. از سرآمدان تاریخی این زبان می توان از ابوجعفر محمد بن یعوب نگارنده الابانه یاد کرد.