روز جهانی یوزپلنگ

۴ دسامبر (۱۳ آذر) «روز جهانی یوزپلنگ»، گونه‌ای در خطر جدی انقراض، نام گرفته است. یوزپلنگ (چیتا) سریع‌ترین حیوان خشکی‌زی کرهٔ زمین، به کمک همهٔ مردم جهان برای مبارزه با خطر انقراض خود نیاز دارد. برپایه گزارش‌های «مؤسسه حفاظت از یوزپلنگان» (CCF)، اکنون این گونهٔ آسیب‌پذیر، تنها در ۹ درصد از دامنهٔ زیستی خود در طول تاریخ، باقی مانده است. یوزپلنگ در قارهٔ آسیا با خطر بزرگی روبه‌روست؛ شمار باقی‌مانده از این جانور در قارهٔ آسیا، به کم‌تر از ۴۰ یوزپلنگ در کشور ایران محدود شده است.

در گذشته، قلمرو این گربه‌سان سراسر قارهٔ آفریقا، و در قاره آسیا، از شبه‌جزیرهٔ عربستان تا شرق هند بود. در حالی که اکنون کم‌تر از ۷۱۰۰ یوزپلنگ در سراسر کرهٔ زمین باقی مانده است، و این آمار، پردهٔ تاریکی بر آیندهٔ این گونهٔ ارزشمند می‌افکند. «اتحادیه جهانی حفاظت از محیط زیست» (IUCN)، در فهرست خطر انقراض خود، یوزپلنگ را گونه‌ای آسیب‌پذیر نامیده است. اما با گذشت زمان و با سنجش آمارها، بازهم با کاهش چشم‌گیر شمار این جانور روبه‌رو هستیم، آفریقا و آسیا باید همه کوشش خود را برای حفاظت از این گونهٔ در بحران به کار بگیرند.

مزرعه‌داران بسیاری یوزپلنگ‌ها را به بهانهٔ نزدیک شدن به دام‌ها و یا شکار آن‌ها، می‌کُشند. در حالی که آسیب وارده بر دام‌های اهلی از سوی یوزپلنگ‌ها، نسبت به کاهش شمار یوزپلنگ‌ها در سراسر جهان، اهمیّت بسیار کم‌تری دارد. همچنین، یوزپلنگ‌های فراوانی به‌دنبال شکارهای غیرقانونی و بهره‌وری‌های بی‌رویه از زمین برای کشاورزی و مصارف دیگر، قربانی می‌شوند. قربانی مسائلی که انسان‌ها نقش پررنگی در شکل‌گیری آن‌ها داشته است. شکار این جانور در بخش‌هایی از قاره آفریقا برای استفاده از پوست آن در صنعت، ناسازگاری فعالیت‌های انسان با طبیعت، تجارت غیرقانونی یوزپلنگ و مُردن این جانور هنگام جابه‌جایی غیرقانونی آن، از دیگر عللِ در خطر بودن نسل یوزپلنگ‌ها است.

افزایش سرعت مُردن یوزپلنگ‌ها، واکنش‌های سنجیده و ویژه‌ای می‌خواهد. خوش‌بختانه در چند سال گذشته، زیستگاه‌های حفاظت شده‌ای در ایران و آفریقا برای این گونهٔ جانوری در نظر گرفته شده است. با این همه، درصد چشم‌گیری از این گونه در زیستگاه‌های آزاد و حفاظت نشده‌ای زندگی می‌کند. بنابراین، با افزایش آگاهی جهانیان باید همهٔ چشم‌ها و گوش‌ها به بحران انقراض این گونه باز شود و خطر انقراض آن جدی گرفته شود.

در روز جهانی یوزپلنگ، آشنایی کودکان و نوجوانان با این گونهٔ بی‌همتا و در خطر انقراض، حس همدردی آنان را می‌تواند برانگیزد و آن‌ها را نسبت به زیست‌بوم پیرامون‌شان حساس‌تر کند.

ایران کم‌تر از ۴۰ یوزپلنگ از شمار کلّ یوزپلنگ‌های جهان را در خود جای داده است، که با اشاره به برخی از ویژگی‌های جالب این گونه، کودکان و نوجوانان را به شناخت بهتر و بیش‌تر یوزپلنگ می‌توان تشویق کرد:

• یوزپلنگ تندروترین حیوان خشکی‌زی جهان است. شتاب دویدن او با سرعت حرکت خودرویی در بزرگ‌راه برابر است.
• از گوشهٔ داخلی چشم یوزپلنگ تا انتهای گوشهٔ لبش، خط سیاهی به نام «خط اشک» روی چهرهٔ جانور نقش بسته است. این خط سیاه در طول روز و در هنگام شکار، از چشمان یوزپلنگ در برابر تابش شدید پرتوی خورشید محفاظت می‌کند و به آن‌ها کمک می‌کند تا بر روی شکار خود متمرکز بمانند.
• سراسر بدن پشمی یوزپلنگ از لکه‌های سیاه پوشیده شده است. جالب است که این لکه‌های سیاه علاوه بر روی پشم یوزپلنگ، روی پوست این حیوان نیز وجود دارد. در واقع لکه‌های سیاهِ پشم او، بر روی لکه‌های سیاه پوستش می‌روید.
• دُم یوزپلنگ بلند و عضلانی است و برای او مانند یک سکان هدایت‌گر است تا تعادل خود را هنگام دویدن با شتاب بسیار، بتواند حفظ کند.
• بدن تولهٔ یوزپلنگ را پوشش محافظی از پشت گردن تا ابتدای دُم پوشانده است. این پوشش به آن‌ها اجازه می‌دهد تا به‌آسانی در میان بوته‌های بلند حرکت کنند و از نگاه شیرها و کفتارها دور بمانند.
• یوزپلنگ مادهٔ ایرانی، هربار یک تا سه توله به‌دنیا می‌آورد. این توله‌ها بسیار آسیب‌پذیرند، و فراهم کردن محیط مناسب برای حفاظت از آن‌ها، بسیار اهمیّت دارد. شمار توله‌های یوزپلنگ آفریقایی در هربار زایمان، دو تا هشت توله است.

معرفی کتاب «انجمن یوزهای شریف»

کتاب «انجمن یوزهای شریف» داستان تلاش چند نوجوان برای حفاظت از آخرین بازمانده‌های یوزپلنگ آسیایی را است. نویسنده اطلاعات علمی درباره یوزپلنگ آسیایی را نیز در لابه‌لای داستان گنجانده است.

در کتاب «انجمن یوزهای شریف» گروهی می‌خواهند جاده‌ای میان منطقه حفاظت شده‌ای که محل زندگی جانوران ارزشمندی مانند یوزپلنگ آسیایی است بسازند. یکی از ماشین‌های کارگاه راه‌سازی با یک یوزپلنگ مادر تصادف می‌کند و برای این‌که به دردسر نیفتند تلاش می‌کنند جانور را سر به نیست کنند.