سفر و صلح در اماکن مذهبی

ادیان و مذاهب در تاریخ بشر با اهدافی الهی برای زندگی بهتر انسان، پدید آمده اند و دریچه های متنوعی را از مَناظری مختلف به سوی ذات خدا جوی آدمی گشوده اند. از این منظر، تاریخ بشر شاهد تکثری بی شماری از باور های مذهبی و اعتقادات خداجویانه بوده که برخی از آنها در قالب ادیان متعدد نمود یافته اند و این ادیان نیز به اشکال فرق و مذاهب تجلی یافته ی باورهای متکثر انسان هستند. از این رو، یکی از مهمترین نزاع های بشر بر سر موضوعی شکل گرفت که در عین امکان وحدت آفرینی، به هویت ساز ترین باور بشری تبدیل شد، باوری  که در تفسیر ها و ساختار های شکل گرفته شده، مرز ها و شکاف هایی عظیم یافت و رخداد ها و اتفاق های بشری هم در تنیده شدن دیوار میان آن ها نقش مهمی ایفا نمود.

از این رو، ادیان و مذاهب هسته ی اولیه بسیاری از هویت های بشری هستند و رویداد های بسیاری نیز این انسجام هویت را تقویت می کنند. اما این عامل هویت ساز می تواند  در قالب فرهنگ های مختلف شکل و نمود متضادی به خود بگیرد، لذا از سمت و سویی دیگر می توان، بدون بحث و جدل های فلسفی و اعتقادی، به کنار دیوار های هویت های مذهبی رفت، پای گفت و شنود های تاریخ اش نشست و با نگاهی انسانی باور های یکدیگر را بدون آزمون نظاره کرد. این جاست که سفر می تواند همراه بی زحمتی برای دیدن انسان ها و فرهنگ ها باشد.

بنابراین، در این بخش به سراغ شهر هایی می رویم که نقش مهمی در گردشگری مذهبی دارند و این گردشگری مذهبی در کنار کارکرد های دینی و اعتقادی اش می تواند هسته ای توانمند برای تبادلات فرهنگی و تاریخی باشد. از میان شهر های مذهبی جهان، که در طول سال پذیرای حجم عظیمی از مسافران با هدف مذهبی هستند، می توان به شهر مشهد در ایران اشاره کرد. مشهد یکی از شهر های مهم در شمال شرقی این سرزمین تاریخی است، که در میان مردم ایران و پیروان مذهب تشیع از جایگاه مهم مذهبی و اعتقادی برخوردار است. این شهر یکی از مقاصد گردشگری مهم ایران به شمار می آید، که جاذبه های گردشگری متعدد و متنوعی را در خوی جای داده اما بی گمان مهمترین و معروف ترین مکان در این شهر تاریخی، آرامگاه هشتمین امام شیعیان، علی بن موسی الرضا است(که به عنوان حرم امام رضا شناخته می شود). مشهد نامی است که پس به شهادت رسیدن این امام، توسط مامون خلیفه عباسی بر روی این شهر گذاشته شد. پیش از آن این شهر، به سناباد نوغان شهرت داشت و شهر توس از اهمیت و جایگاه بالاتری نسبت به آن برخوردار بود به نحوی که در تاریخ پیش از شهادت امام رضا نامی از این منطقه دیده نمی شود، در این منطقه تنها آرامگاه هارونی قرار داشت، که امام رضا در سال 203 هجری قمری پس از شهادت، در این مکان دفن شد.

اما ارادت و علاقه ی شیعیان به این شهر، سناباد نوغان رابه یکی از شهر های مهم شرقی ایران بدل کرد، از آن پس این شهر را مشهد به معنای محل شهادت نام گذاری کردند، هرچند در طول تاریخ ایران روی کار آمدن حکومت های متعدد با گرایش های مذهبی، ویرانی و آبادانی اماکن مذهبی را به همراه داشت و مشهد هم از این قاعده مستثنی نبود اما بیشترین توجه و تغییر در خلال حاکمیت صفویه در این ناحیه صورت گرفت، شاه تهاسب صفوی به واسطه ارادت و شوق مذهبی و البته باور های مذهبی سلسله ی صفویه مشهد را بیشتر مورد توجه قرار داد. با حاکم شدن مذهب تشیع از دوران صفوی تا امروز در ایران ، مشهد یکی از پایگاه مهم این مذهب در منطقه شد و در کنار آن یکی از مهمترین پایگاه هویت شیعی در ایران و منطقه نیز به محسوب می شود. اهمیت و توجه شاهان ایران در دوران صفویه بخصوص شاه عباس کبیر ادامه داشت اما این شهر در دوران نادر شاه افشار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و جامعیت بیشتری پیدا کرد. در این دوران بود که حرم امام رضا با تغییرات بیشتری مواجه شد و گلدسته ای طلایی توسط نادرشاه بر روی بنای قدیمی حرم ساخته شد. با این حال، مشهد همان طور که از نامش پیداست، هویتش را وام دار حرم امام هشتم شیعیان است لذا مرکزیت این مکان، در شهر مشهد بر گردشگران و مسافران این شهر تاریخی و مذهبی پوشیده نیست. حرم امام رضا مجموعه ای از نقش های اجتماعی، فرهنگی و هویتی را با خود به همراه دارد و این نقش ها طی قرن ها بخشی از فرهنگ و هویت ایرانیان شده اند.

حرم امام رضا مجموعه ی وسیعی از مسجدها، آرامگاه ها، رواق و صحن ها را تشکیل می دهد که به بخش های متعدد و متنوعی تقسیم می شود، از این رو، بخش های مختلف این مکان مذهبی جاذبه های بسیاری را برای مسافران شهر مشهد به همراه دارند. مهمترین بخش بصری حرم، معماری با شکوه ایرانی ـ اسلامی است که طی قرن ها نسل به نسل در تمام بنا ها در نوسازی ها و دگرگونی های این مکان ادامه یافت است. معماری ایرانی یکی از تنومند ترین بخش های فرهنگی این سرزمین به شمار می رود که اِلمان های متعددی از فرهنگ، هنر و تاریخ این سرزمین را با خود به یدک می کشد.

کاشی کاری های کم نظیر، طاق ها و رواق های معرق کاری شده، مقرنس های بی نقص و چشم نواز، گلدسته های استوار و زیبا، گنبد های باشکوه ، گچ بری های هنرمندانه، آئینه کاری های استادانه و بسیاری دیگر از هنر های معماری ایرانی را می توان در بخش ها و گوشه های این مکان مذهبی و زیبا نظاره گر بود، بخش هایی که علاوه بر شکوه هنرمندانه ی معماران ایرانی دارای فضایی روحانی و معنوی است که یکی از میعاد گاه های معنوی افراد بی شماری از ملت ها، اقوام، مذاهب، نژاد ها و فرهنگ های متفاوت است، کارکردی که حول یک محور، انسان های بی شماری را گرد هم جمع می کند و می تواند نقش مهمی در ارتباط و نزدیکی به باور های نوع دوستانه ی انسان ها داشته باشد.

این مکان در کنار کارکرد های مذهبی و اعتقادی، بدون شک در میان تمام پیچ و تاب های هویتی ساخته شده ی دست انسان، مجموعه ای بی نظیر از باور های انسان دوستانه، الهی و هنرمندانه را گردهم جمع کرده و تجلی باشکوهی از دوستی فرهنگ ها خواهد بود.  امروزه بخش وسیعی از مسافرین این دیار از کشور های گوناگون و مناطق مختلف ایران می آیند، سفری که از رهگذر باورهای اعتقادی نزدیکی انسان ها را به دنبال خواهد داشت. البته این پتانسیل همواره با تعصب های اعتقادی می تواند نتیجه عکس داشته باشد، اما گردشگران و مسافران این دیار، از اولین نگاه به گنبد طلایی و گلدسته های حرم امام رضا پیش از هرگونه پیش داوری درگیر برخورد با یکی از هویت های تاریخی ایرانیان می شوند، از میان مشاهده بنا ها و گذر از موزه ها با افراد بسیاری تعامل خواهند داشت و با بخش های متعددی از فرهنگ و تاریخ این سرزمین کهن برخورد می کند.

حرم امام رضا به عنوان یکی از مهمترین جاذبه های مذهبی، تاریخی و معماری ایرانی می تواند برای مسافران از اهمیت بالایی برخوردار باشد، مرکزی ترین بخش این مکان، روضه منوره است، که  مدفن این شخصیت تاریخی، مذهبی در آن جا قرار دارد و ضریح ایشان هم در آنجا واقع شده ، علاوه بر ماهیت معنوی و اعتقادی این مکان، روضه منوره یکی از زیبا ترین و شلوغ ترین بخش های حرم امام رضا محسوب می شد که آیینه کاری و نمود های معماری زیبای ایرانی در این بخش مسحور کننده است. تا کنون 5 ضریح بر روی قبر امام رضا گذاشته شده که آخرین ضریح با طراحی محمود فرشچیان از هنرمندان و مینیاتوریست های بنام ایرانی در سال 1379 در این حرم نصب شد. مسجد بالاسر، سرداب، گنبد دو پوسته ای با قدمت تاریخی و نمای طلائی زیبای امروزینش، مناره ها یا همان گلدسته های حرم( از شاخصه های مهم معماری ایرانی ـ اسلامی به شمار می روند) بخش های مختلف این حرم را تشکیل می دهند. اما این تنها بخش هایی از حرم وسیع و عظیم امام رضا در شهر مشهد است مسجد گوهر شاد (مسجد تاریخی که یکی از مکان های مهم در تاریخ معاصر ایران به واسطه ی قائله ی کشف حجاب در دوران رضا شاه پهلوی شد)، ایوان های متعدد ، رواق های مختلف  ، کتابخانه  و موزه های گوناگون حرم هم بخش های دیگر این مکان تاریخی را شکل می دهند .

اما حرم امام رضا جدا از تمام ظرافت ها هنری، به دور از هیاهو و شلوغی رواق ها و ایوان ها، مکانی برای کنار هم ایستادن افراد از نقاط مختلف با تمام تفاوت هایشان است، سفر به مکان های مذهبی در کنار جاذبه های اعتقادی، انسان را به باور یکی بودن و دوست داشتن هم نزدیک می کند، معنویت نهفته در چنین مکان هایی سرشت انسان را در مسیری الهی قرار می دهد، که جدا از تمام نشانه های فرهنگی، تاریخی و ساختار های مذهبی به نزدیک تر شدن انسان کمک می کند.